Modern dünyada, finansal bağımsızlık, çoğu insanın özlemini duyduğu ancak ulaşması zor bir hedef olarak görülüyor. İş güvencesinin azaldığı, enflasyonun yükseldiği ve yaşam maliyetlerinin sürekli arttığı bir çağda, kendimizi gelecekteki finansal belirsizliklerden korumak için sağlam bir plan geliştirmek hayati önem taşıyor. Bu planın temeli ise, genellikle yatırım yapma becerisinin geliştirilmesi ve etkin bir şekilde uygulanmasıdır. Ancak, yatırım dünyası karmaşık ve risklerle doludur; doğru stratejiyi seçmek ve disiplinli bir şekilde uygulamak, başarıya ulaşmak için olmazsa olmazdır.
Birçok insan, finansal özgürlüğün sadece yüksek gelirli bireyler için mümkün olduğunu düşünür. Ancak bu, tamamen yanlış bir kanıdır. Yatırım, doğru bilgi ve stratejiyle, her gelir seviyesinden insan için erişilebilir bir yoldur. Örneğin, düzenli olarak küçük miktarlarda tasarruf edip akıllıca yatırım yapan bir birey, uzun vadede önemli bir servet biriktirebilir. Birleşik Devletler’de yapılan araştırmalar, ortalama bir bireyin yıllık gelirinin %10’unu düzenli olarak yatırıma ayırmasının, 30 yıl içinde önemli bir servet biriktirebileceğini göstermektedir. Bu, bileşik faizin gücünün ve zamanın öneminin altını çiziyor; küçük başlangıçlar bile, sabır ve doğru yaklaşımla büyük sonuçlar doğurabilir.
Bu yazıda, yatırım yaparak finansal bağımsızlığa nasıl ulaşabileceğinizi adım adım ele alacağız. Farklı yatırım araçlarını (hisseler, tahviller, gayrimenkul, altın vb.), risk toleransınızı belirlemeyi, portföy çeşitlendirmesinin önemini ve uzun vadeli bir yatırım stratejisi geliştirmenin yollarını detaylı bir şekilde inceleyeceğiz. Ayrıca, yaygın yatırım hatalarından kaçınma yöntemlerini ve finansal danışmanlık hizmetlerinden nasıl yararlanabileceğinizi de ele alacağız. Hedefimiz, okurlarımıza yatırım dünyasında güvenle ilerleyebilmeleri için gerekli bilgi ve becerileri kazandırmak ve finansal özgürlük yolculuklarında onlara rehberlik etmektir.
Unutmayın ki, finansal bağımsızlık bir gecede elde edilebilecek bir hedef değildir. Sabır, disiplin ve sürekli öğrenme gerektirir. Bu yazıda sunulan bilgiler, size bu yolculukta yardımcı olmak için tasarlanmıştır, ancak profesyonel finansal tavsiye almak her zaman önemlidir. Kendi araştırmanızı yapmak, risk toleransınızı anlamak ve hedeflerinizi net bir şekilde tanımlamak, yatırım yolculuğunuzda başarıya ulaşmanız için kritik adımlardır. Hazırsanız, finansal bağımsızlığınıza doğru attığınız ilk adımı atmak için okumaya devam edebilirsiniz.
Finansal Bağımsızlık Hedefleri
Finansal bağımsızlık, çoğu insanın özlediği ancak nasıl elde edileceğini tam olarak bilmediği bir kavramdır. Finansal bağımsızlık, gelir elde etmek için çalışmaya ihtiyaç duymadan, yaşam tarzınızı sürdürmenizi sağlayacak kadar pasif gelire sahip olmanız anlamına gelir. Bu, bir hedef belirlemek ve bu hedefe ulaşmak için stratejik bir plan uygulamak gerektiren uzun vadeli bir süreçtir. Hedefleriniz, yaşam tarzınız, risk toleransınız ve zaman ufkunuz gibi birçok faktöre bağlı olacaktır.
İlk adım, net bir finansal bağımsızlık tanımı oluşturmaktır. Bu, sadece borçsuz olmak anlamına gelmez. Finansal bağımsızlık, geçerli yaşam tarzınızı pasif gelir kaynaklarınızla sonsuza dek sürdürebilme yeteneğidir. Örneğin, yıllık 50.000 TL harcama yapıyorsanız ve yatırımlarınızdan yıllık 50.000 TL veya daha fazla pasif gelir elde ediyorsanız finansal olarak bağımsızsınız demektir. Bu rakam, kişisel ihtiyaçlarınıza ve yaşam tarzınıza göre değişecektir.
Hedeflerinizi belirlerken somut ve ölçülebilir olmanız önemlidir. Zengin olmak gibi belirsiz bir hedef yerine, 5 yıl içinde 1 milyon TL birikim yapmak veya 10 yıl içinde aylık 5.000 TL pasif gelir elde etmek gibi somut hedefler koyun. Bu hedefler, ilerlemenizi takip etmenizi ve gerektiğinde stratejinizi ayarlamanızı kolaylaştıracaktır. Örneğin, %5 yıllık ortalama getiri sağlayan bir portföy oluşturmayı hedefleyen bir birey, 1 milyon TL’lik bir hedefe ulaşmak için belirli bir birikim miktarına ve yatırım stratejisine ihtiyaç duyacaktır. Bu hesaplamalar, yatırım hesaplayıcıları veya finansal danışmanlar yardımıyla yapılabilir.
Hedefinize ulaşmak için gereken zamanı belirlemek de önemlidir. Erken başlamak, bileşik faizin gücünden yararlanmanızı sağlar. Örneğin, 25 yaşında yatırıma başlayan biri, 65 yaşında emekliliğe kadar daha uzun bir süreye sahip olduğu için, 40 yaşında başlayan birine göre daha az birikimle aynı getiriyi elde edebilir. Birçok çalışma, erken yatırımın finansal bağımsızlığa ulaşmada önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Örneğin, Schwab’ın yaptığı 2023 araştırması, erken başlayanların daha yüksek bir başarı oranına sahip olduğunu ortaya koymuştur.
Son olarak, esnek ve uyumlu bir plan oluşturmak önemlidir. Hayat beklenmedik olaylarla doludur; iş kaybı, sağlık sorunları veya beklenmedik masraflar gibi durumlar planlarınızı etkileyebilir. Bu nedenle, planınızı düzenli olarak gözden geçirmeli ve gerektiğinde ayarlamalısınız. Acil durum fonu oluşturmak ve risk yönetimi stratejileri geliştirmek, beklenmedik olaylara karşı hazırlıklı olmanıza yardımcı olacaktır.
Finansal bağımsızlık, bir maraton gibidir; hızlı koşmak yerine, tutarlı ve istikrarlı bir şekilde ilerlemek önemlidir. Sabır, disiplin ve doğru strateji ile herkes finansal bağımsızlığı hedefleyebilir ve elde edebilir.
Yatırım Yaparak Nasıl Finansal Bağımsızlık Elde Edilir
Yatırım Stratejileri ve Planlama
Finansal bağımsızlık, çoğu insanın özlediği bir hedeftir. Bu hedef, pasif gelir elde ederek yaşam masraflarınızı karşılayabileceğiniz noktaya ulaşmak anlamına gelir. Yatırım, bu hedefe ulaşmanın en etkili yollarından biridir. Ancak, başarılı bir yatırım stratejisi, dikkatli planlama ve sürekli izleme gerektirir. Rastgele yatırımlar yapmak yerine, kişisel hedeflerinize, risk toleransınıza ve zaman ufkunuza uygun bir strateji geliştirmeniz elzemdir.
İlk adım, hedeflerinizi belirlemektir. Finansal bağımsızlığa ne zaman ulaşmak istiyorsunuz? Emekliliğinizde ne kadar paraya ihtiyacınız olacak? Bu soruların cevapları, yatırım stratejinizi şekillendirecektir. Örneğin, emekliliğe 20 yılınız varsa, daha yüksek riskli yatırımlara yatırım yapmanız daha kabul edilebilir olabilir, çünkü zamanınız zararlardan kurtulmak için daha fazla zamanınız var. Ancak, emekliliğiniz yakınsa, daha düşük riskli, daha istikrarlı yatırımlara odaklanmanız daha mantıklı olacaktır.
Risk toleransınızı belirlemek de çok önemlidir. Bazı insanlar yüksek riskli yatırımlarla büyük kazançlar elde etme olasılığına daha fazla isteklidirken, diğerleri daha istikrarlı, düşük getirili yatırımları tercih eder. Risk toleransınızı değerlendirmek için, olası kayıpları kabul etme yeteneğinizi ve yatırımınızın değerinde meydana gelen dalgalanmalara dayanma kapasitenizi düşünmeniz gerekmektedir. Örneğin, hisse senetleri yüksek getiri potansiyeline sahip olsa da, aynı zamanda önemli ölçüde değer kaybedebilirler. Tahviller ise genellikle daha düşük getiri sağlar ancak daha az risklidirler.
Portföy çeşitlendirmesi, risk yönetiminin temel bir unsurudur. Tüm yumurtalarınızı tek bir sepete koymak yerine, farklı varlık sınıflarına (örneğin, hisse senetleri, tahviller, gayrimenkul, altın) yatırım yapmalısınız. Bu, bir varlık sınıfının değer kaybetmesi durumunda, diğer varlık sınıflarının kayıpları telafi etmesine yardımcı olabilir. Örneğin, 2008 mali krizinde, hisse senetleri önemli ölçüde değer kaybetti, ancak altın değerini korudu. Çeşitlendirme, risk azaltma ve getiriyi dengeleme amacıyla yapılır.
Yatırım stratejinizi oluştururken, uzmanlardan yardım almayı da düşünebilirsiniz. Bir finansal danışman, kişisel durumunuza uygun bir yatırım planı geliştirmenize yardımcı olabilir. Ancak, bir danışman seçerken dikkatli olmalı ve danışmanın niteliklerini ve ücretlerini dikkatlice incelemelisiniz. Ayrıca, düzenli olarak yatırım planınızı gözden geçirmeniz ve gerektiğinde ayarlamalar yapmanız önemlidir. Piyasa koşulları değişebilir ve sizin hedefleriniz de zamanla değişebilir. Bu nedenle, esnek ve uyarlanabilir bir yaklaşım benimsemek önemlidir. Son olarak, sabır ve disiplin, uzun vadeli yatırım başarısı için olmazsa olmazdır. Kısa vadeli piyasa dalgalanmalarına kapılmadan, uzun vadeli hedeflerinize odaklanmanız gerekmektedir.
Örneğin, ortalama yıllık %7’lik bir getiri ile 20 yıl boyunca düzenli olarak yatırım yapan bir kişi, başlangıçtaki yatırımının neredeyse iki katına ulaşabilir. Bu, bileşik faizin gücünü göstermektedir. Ancak, bu sadece bir örnektir ve gerçek getiriler değişebilir. Yatırım yapmadan önce, kendi araştırmanızı yapmanız ve yatırım araçlarını ve risklerini anlamanız önemlidir.
Yatırım Yaparak Nasıl Finansal Bağımsızlık Elde Edilir?
Risk Yönetimi ve Portföy Çeşitlendirmesi
Finansal bağımsızlığa giden yolda, yatırım yapmak vazgeçilmez bir adımdır. Ancak, yüksek getiri vaat eden yatırımlar genellikle yüksek riskler de beraberinde getirir. Bu nedenle, başarılı bir yatırım stratejisi, risk yönetimi ve portföy çeşitlendirmesi üzerinde sağlam bir temele dayanmalıdır. Risk yönetimi, potansiyel kayıpları en aza indirmek için stratejiler geliştirme ve uygulamayı içerirken, portföy çeşitlendirmesi, farklı varlık sınıflarına yatırım yaparak riskleri dağıtmayı amaçlar.
Risk yönetimi, öncelikle yatırım hedeflerinizi ve risk toleransınızı belirlemekle başlar. Uzun vadeli hedefleriniz varsa (örneğin, emeklilik), daha yüksek riskli yatırımlara daha fazla tolerans gösterebilirsiniz. Ancak, kısa vadeli hedefleriniz varsa (örneğin, bir ev almak), daha düşük riskli ve daha istikrarlı yatırımlara odaklanmanız daha uygun olacaktır. Risk toleransınızı belirledikten sonra, potansiyel kayıpları azaltmak için çeşitli stratejiler uygulayabilirsiniz. Örneğin, diversifikasyon, stop-loss emirleri kullanımı ve yatırım zamanlaması gibi stratejiler risk yönetiminde önemli rol oynar.
Portföy çeşitlendirmesi, farklı varlık sınıflarına yatırım yaparak riskleri dağıtma sürecidir. Örneğin, sadece hisse senetlerine yatırım yapmak yerine, portföyünüze tahviller, emtialar, gayrimenkul ve hatta nakit gibi farklı varlık sınıflarını da ekleyebilirsiniz. Bu, tek bir varlık sınıfındaki olumsuz bir gelişmenin tüm portföyünüzü etkilemesini önlemeye yardımcı olur. Örneğin, 2008 mali krizinde hisse senetleri değer kaybetmişken, tahviller nispeten daha iyi performans göstermiştir. Çeşitli bir portföy, bu tür durumlarda kayıplarınızı azaltmanıza yardımcı olur. Genel bir kural olarak, portföyünüzü en az 3-5 farklı varlık sınıfına yaymanız önerilir. Araştırmalar gösteriyor ki, çeşitlendirilmiş bir portföyün, çeşitlendirilmemiş bir portföye göre daha düşük risk ve daha istikrarlı getiri sağlama olasılığı daha yüksektir. Örneğin, Morningstar’ın yaptığı bir araştırmaya göre, çeşitlendirilmiş bir hisse senedi portföyünün, tek bir hisse senedine yatırım yapan bir portföyden %15 daha yüksek getiri sağladığı bulunmuştur.
Portföy çeşitlendirmesinin bir diğer önemli yönü de sektörel diversifikasyondur. Aynı sektördeki şirketlere yatırım yapmak, o sektörün yaşadığı olumsuz bir gelişmeden olumsuz etkilenmenize neden olabilir. Bu nedenle, farklı sektörlere yayılmış şirketlere yatırım yaparak bu riski azaltabilirsiniz. Örneğin, teknoloji, sağlık ve enerji sektörlerine yatırım yaparak portföyünüzü çeşitlendirebilirsiniz.
Sonuç olarak, finansal bağımsızlık yolculuğunda risk yönetimi ve portföy çeşitlendirmesi elzemdir. Bu stratejileri doğru bir şekilde uygulayarak, potansiyel kayıpları en aza indirirken, uzun vadede yüksek getiri elde etme olasılığınızı artırabilirsiniz. Ancak, her yatırımcı için en uygun strateji farklıdır. Bu nedenle, yatırım yapmadan önce kendi risk toleransınızı ve hedeflerinizi belirlemeniz ve gerekirse bir finansal danışmandan yardım almanız önemlidir.
Yatırım Yaparak Nasıl Finansal Bağımsızlık Elde Edilir?
Uzun Vadeli Yatırım Planları
Finansal bağımsızlığa ulaşmanın en etkili yollarından biri, uzun vadeli bir yatırım planı geliştirmek ve bu plana sadık kalmaktır. Anlık getiri vaat eden kısa vadeli yatırımlar yerine, sabır ve istikrar gerektiren uzun vadeli stratejiler, zaman içinde daha yüksek getiriler ve bileşik faizin gücünden yararlanmayı sağlar. Bu, küçük miktarlardaki yatırımların bile, yıllar içinde önemli bir servet birikimine dönüşebileceği anlamına gelir.
Uzun vadeli yatırım planınızın temelini oluşturan ilk adım, net bir hedef belirlemektir. Örneğin, emeklilik için belirli bir miktar biriktirmek, bir ev almak veya çocuklarınızın eğitimini finanse etmek gibi somut hedefler, yatırım stratejinizi şekillendirmenize yardımcı olur. Hedefiniz ne olursa olsun, gerçekçi ve ulaşılabilir olması önemlidir. Örneğin, 10 yıl içinde 1 milyon TL biriktirmek istiyorsanız, bu hedefe ulaşmak için gereken tutarı düzenli olarak yatırmanız gerekecektir. Bu da, mevcut gelir durumunuz ve risk toleransınız dikkate alınarak yapılmalıdır.
Yatırım araçlarını çeşitlendirmek, uzun vadeli yatırım planınızın önemli bir parçasıdır. Tek bir yatırım aracına tüm sermayenizi yatırmak, riskli bir stratejidir. Portföyünüzü hisse senetleri, tahviller, emlak yatırımları ve diğer alternatif yatırım araçlarıyla çeşitlendirerek, olası kayıpları minimize edebilir ve getirilerinizi optimize edebilirsiniz. Örneğin, %60 hisse senedi, %30 tahvil ve %10 emlak yatırımı içeren bir portföy, dengeli bir yaklaşım sunabilir. Ancak bu oranlar, kişisel risk toleransınıza ve yatırım hedeflerinize göre değişebilir. Bir finansal danışmanla görüşmek, portföyünüzü kişiselleştirmenizde yardımcı olabilir.
Düzenli yatırım, uzun vadeli başarı için olmazsa olmazdır. Her ay belirli bir miktarı yatırım hesabınıza aktarmayı alışkanlık haline getirmeniz, zaman içinde önemli bir birikim oluşturacaktır. Bileşik faiz, yatırımlarınızın karlarının tekrar yatırım yapılmasıyla elde edilen getirileri ifade eder. Bu, uzun vadede yatırımlarınızın getirilerini önemli ölçüde artırır. Örneğin, yıllık %7 getiri sağlayan bir yatırıma düzenli olarak yatırım yaparsanız, 20 yıl sonra başlangıç sermayenizin çok üzerinde bir getiri elde edebilirsiniz. Bu, bileşik faizin gücünün bir göstergesidir. (Örnek: 10.000 TL’lik bir yatırım, yıllık %7 getiri ile 20 yıl sonra yaklaşık 40.000 TL’ye ulaşabilir.)
Son olarak, sabırlı olmak ve piyasa dalgalanmalarına karşı dirençli olmak önemlidir. Uzun vadeli yatırım, kısa vadeli piyasa hareketlerinden etkilenmez. Piyasada iniş çıkışlar yaşanması normaldir, bu durumdan panikleyip yatırımlarınızı geri çekmemek gerekir. Uzun vadeli bir bakış açısı benimseyerek, piyasa dalgalanmalarını atlatabilir ve hedeflerinize ulaşabilirsiniz.
Yatırım Yaparak Nasıl Finansal Bağımsızlık Elde Edilir
Gelirinizi Artırma Yolları
Finansal bağımsızlığa ulaşmanın temel taşlarından biri, gelirinizi artırmaktır. Yatırımlarınızın getirileri önemli olsa da, başlangıçta ve süreç boyunca sağlam bir gelir akışına sahip olmak, hedeflerinize ulaşmanızı hızlandıracaktır. Gelirinizi artırmanın birçok yolu vardır ve bunlar genellikle birbirini tamamlayıcıdır. Stratejinizi kişisel durumunuza, becerilerinize ve risk toleransınıza göre özelleştirmeniz önemlidir.
Mevcut işinizde gelirinizi artırmak ilk adım olabilir. Bunun için, yeteneklerinizi geliştirerek terfi almaya çalışabilir, ek işler üstlenebilir veya maaş görüşmesi yapabilirsiniz. Bir maaş görüşmesinde, performansınızı, şirketinizdeki değerinizi ve piyasa ortalamalarını göz önünde bulundurarak taleplerinizi belirleyin. ABD Çalışma İstatistikleri Bürosu verilerine göre, 2023 yılında ortalama maaş artış oranı %4 civarındadır, ancak bu rakam sektöre ve pozisyona göre değişmektedir. Eğer mevcut işinizde gelirinizi artırmanın sınırlı olduğunu düşünüyorsanız, yeni bir iş aramak veya yan gelir kaynakları geliştirmek mantıklı olabilir.
Yan gelir kaynakları geliştirmek, finansal özgürlüğe giden yolda oldukça etkili bir yöntemdir. Serbest çalışma platformları (Upwork, Fiverr gibi), online eğitim platformları (Udemy, Coursera gibi) veya kendi işinizi kurmak, ek gelir elde etmenizin yollarından bazılarıdır. Örneğin, bir grafik tasarımcısı, serbest çalışma platformlarında iş alarak mevcut gelirinin üzerine önemli miktarda ek gelir elde edebilir. Ya da bir yazılım geliştirici, kendi mobil uygulamasını geliştirerek pasif gelir kaynağı yaratabilir. Bu yöntemlerin başarısı, pazar araştırması yapmaya, hedef kitlenizi belirlemeye ve kaliteli hizmet sunmaya bağlıdır.
Yatırımlarınızdan gelir elde etmek, uzun vadede finansal bağımsızlık için çok önemlidir. Ancak, yatırımlarınızdan düzenli bir gelir akışı sağlamanın yollarını da düşünmelisiniz. Temettü ödeyen hisse senetleri, kiralık gayrimenkul ve bağlı tahviller, düzenli gelir sağlayan yatırım araçlarıdır. Temettü hisseleri, şirket karının bir kısmını hissedarlara dağıtırken, kiralık gayrimenkul düzenli kira geliri sağlar. Ancak, bu yatırımların risklerini de göz önünde bulundurmak ve yatırım kararlarınızı dikkatlice vermek önemlidir. Her yatırım aracının kendine özgü riskleri ve getirileri vardır, bu nedenle diversifikasyon yapmak ve riskleri dağıtmak önemlidir.
Sonuç olarak, finansal bağımsızlık yolculuğunda gelirinizi artırmak olmazsa olmazdır. Mevcut işinizde gelirinizi artırmanın, yan gelir kaynakları geliştirmenin ve yatırımlarınızdan gelir elde etmenin yollarını keşfetmek, hedeflerinize daha hızlı ulaşmanızı sağlayacaktır. Ancak, her zaman bütçenizi kontrol altında tutmak, akıllı harcamalar yapmak ve uzun vadeli bir plan oluşturmak çok önemlidir.
Bu çalışmada, yatırım yaparak finansal bağımsızlığa nasıl ulaşabileceğiniz ele alındı. Finansal bağımsızlık, kişinin isteklerine göre hayatını yaşamasına olanak tanıyan, gelir elde etme ihtiyacından bağımsız bir durumdur. Bu hedefe ulaşmanın yolu, bilinçli ve stratejik bir yatırım planı oluşturmaktan geçer. Araştırmamız boyunca, çeşitlendirmenin, uzun vadeli yatırımın ve risk yönetiminin önemini vurguladık. Hisseler, tahviller, gayrimenkul ve alternatif yatırım araçları gibi farklı yatırım seçeneklerinin risk ve getiri profilleri incelendi ve bunların kişisel finansal durumunuza ve risk toleransınıza uygun şekilde nasıl seçilebileceği açıklandı.
Başarılı bir yatırım stratejisi, sadece doğru yatırım araçlarını seçmekle kalmaz, aynı zamanda disiplinli bir tasarruf planı ve bütçe yönetimi ile de desteklenmelidir. Düzenli olarak yatırım yapmak, bileşik faizin gücünden yararlanarak, uzun vadede önemli bir servet birikimine yol açar. Ayrıca, enflasyonun etkilerini göze alarak yatırımlarınızı düzenli olarak gözden geçirmeniz ve gerektiğinde ayarlamanız kritik öneme sahiptir. Profesyonel bir finansal danışmandan destek almak, özellikle karmaşık yatırım stratejileri söz konusu olduğunda, oldukça faydalı olabilir.
Geleceğe yönelik olarak, teknolojinin yatırım dünyasında giderek daha büyük bir rol oynayacağını öngörüyoruz. Robo-danışmanlar ve yapay zeka destekli yatırım platformları daha yaygın hale gelecek ve yatırım karar verme süreçlerini kolaylaştıracaktır. Sürdürülebilir yatırımlar ve ESG (Çevresel, Sosyal ve Kurumsal Yönetim) kriterlerine uygun yatırımlar da popülerlik kazanmaya devam edecektir. Bununla birlikte, kripto para birimleri gibi yeni ve yüksek riskli yatırım araçlarının potansiyeli ve riskleri dikkatlice değerlendirilmelidir. Teknolojinin sunduğu kolaylıklara rağmen, yatırım kararlarında temel analiz ve sağduyu kullanmaya devam etmek önemlidir.
Sonuç olarak, finansal bağımsızlık, uzun vadeli bir hedef gerektirir ve sabır, disiplin ve bilinçli karar alma gerektirir. Bu çalışmanın, okuyucuların kendi finansal hedeflerine ulaşmalarına yardımcı olmak için gerekli bilgi ve anlayışı sağladığını umuyoruz. Unutulmamalıdır ki, burada sunulan bilgiler genel bir rehber niteliğindedir ve profesyonel finansal tavsiye yerine geçmez. Kişisel durumunuza uygun bir yatırım stratejisi geliştirmek için bir finansal danışmanla görüşmeniz önerilir.
