Günümüzün ekonomik gerçeklerinde, para biriktirmek çoğu zaman yeterli olmamakta, gelir artışı için yatırım yapmanın önemi her geçen gün daha da belirgin hale gelmektedir. Sabit bir maaşla geçinmek, enflasyonun ve hayat pahalılığının sürekli yükselişi karşısında giderek zorlaşırken, yatırımlar hem mevcut gelir seviyenizi korumaya hem de geleceğinizi güvence altına almaya yardımcı olabilecek güçlü bir araçtır. Ancak, yatırım dünyası karmaşık ve risklerle doludur; doğru stratejiyi seçmek ve riskleri yönetmek, başarılı bir yatırımcı olmak için hayati önem taşır. Bu nedenle, bu yazıda yatırım yaparak kazancınızı nasıl artırabilirsiniz sorusuna detaylı bir şekilde yanıt vermeye çalışacağız. Sizi, çeşitli yatırım araçlarını, risklerini ve getirilerini anlamaya yönlendirecek, kişisel hedeflerinize uygun stratejiler geliştirmenize yardımcı olacak bilgiler sunacağız.
Birleşik Devletler’de yapılan araştırmalar, düzenli olarak yatırım yapan bireylerin, yatırım yapmayanlara kıyasla çok daha yüksek bir net değere sahip olduğunu göstermektedir. Örneğin, Schwab tarafından 2023 yılında yayınlanan bir raporda, düzenli olarak yatırım yapanların %70’inin emeklilik için yeterli birikime sahip olduğu vurgulanırken, yatırım yapmayanların bu oranı yalnızca %20’dir. Bu çarpıcı fark, yatırımın uzun vadeli finansal güvenlik için ne kadar önemli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Ancak, sadece yatırım yapmak yeterli değildir; stratejik bir yaklaşım ve risk yönetimi, getirileri maksimize etmek ve kayıpları minimize etmek için olmazsa olmazdır. Bu yazıda, hem deneyimli hem de yeni başlayan yatırımcılar için faydalı olacak, çeşitli yatırım stratejilerini ve risk toleransınızı değerlendirme yöntemlerini ele alacağız.
Yatırım yaparak kazancınızı artırmanın birçok yolu vardır. Hisseler, tahviller, gayrimenkul, altın gibi çeşitli yatırım araçları, farklı risk toleransı seviyelerine ve yatırım hedeflerine sahip bireylere hitap etmektedir. Örneğin, hisseler yüksek getiri potansiyeline sahip olsa da, aynı zamanda yüksek risk de taşımaktadır. Tahviller ise daha düşük riskli ve daha istikrarlı bir getiri sunar. Gayrimenkul, hem kira geliri hem de değer artışı yoluyla uzun vadeli kazanç sağlama potansiyeline sahiptir. Altın ise, enflasyona karşı koruma sağlayan bir güvenli liman olarak kabul edilir. Bu yazıda, bu ve diğer yatırım araçlarını ayrıntılı bir şekilde inceleyecek, her birinin avantajlarını ve dezavantajlarını karşılaştırarak, size en uygun yatırım stratejisini belirlemenize yardımcı olacağız. Bireysel yatırımcıların ihtiyaçlarına göre özelleştirilmiş, uygulanabilir ve kapsamlı bir rehber sunmayı hedefliyoruz.
Yatırım Yaparak Kazancınızı Nasıl Artırırsınız?
Yatırım Stratejileri Belirleme
Yatırım yapmak, uzun vadeli finansal hedeflerinize ulaşmanın etkili bir yoludur. Ancak, rastgele yatırımlar yapmak yerine, başarılı olmak için iyi tanımlanmış bir stratejiye ihtiyacınız vardır. Bu strateji, risk toleransınızı, yatırım hedeflerinizi ve zaman ufkunuzu dikkate almalıdır. Strateji belirleme sürecinde acele etmek, büyük kayıplara yol açabilir. Örneğin, piyasa dalgalanmalarına karşı hazırlıksız yakalanan bir yatırımcı, panik satışı yaparak önemli ölçüde değer kaybedebilir.
İlk adım, yatırım hedeflerinizi belirlemektir. Emeklilik için tasarruf mu ediyorsunuz, bir ev mi satın almak istiyorsunuz, yoksa çocuklarınızın eğitimi için mi yatırım yapıyorsunuz? Hedefiniz ne olursa olsun, onu net bir şekilde tanımlamak, doğru yatırım stratejisini seçmenize yardımcı olacaktır. Örneğin, emeklilik için uzun vadeli bir yatırım planı, kısa vadeli bir ev alımı planından farklı bir yaklaşım gerektirir. Uzun vadeli hedefler için daha riskli ancak yüksek getirili yatırımlar tercih edilebilirken, kısa vadeli hedefler için daha düşük riskli ve istikrarlı yatırımlar daha uygun olabilir.
Hedeflerinizi belirledikten sonra, risk toleransınızı değerlendirmeniz gerekir. Ne kadar risk almaya isteklisiniz? Bazı yatırım araçları diğerlerinden daha risklidir. Örneğin, hisse senetleri, tahvillerden daha risklidir, ancak potansiyel getirileri de daha yüksektir. Risk toleransınızı belirlemek için kendinize şu soruları sorabilirsiniz: Yatırımlarınızda ne kadar kayıp yaşamayı göze alabilirsiniz? Yatırımlarınızın değerinde ani düşüşler yaşanırsa ne yaparsınız? Bu soruların cevapları, hangi yatırım araçlarının sizin için uygun olduğunu belirlemenize yardımcı olacaktır.
Yatırım çeşitlendirmesi, risk yönetiminin önemli bir parçasıdır. Tüm yumurtalarınızı tek bir sepete koymamak, olası kayıpları azaltmaya yardımcı olur. Portföyünüzü farklı varlık sınıflarına (hisse senetleri, tahviller, emlak, altın vb.) yayarak, bir varlık sınıfındaki düşüşün etkisini diğer varlık sınıflarındaki artışlarla dengeleyebilirsiniz. Örneğin, 2008 mali krizinde, hisse senetleri değer kaybetmiş ancak altın değer kazanmıştır. Çeşitlendirilmiş bir portföy, bu tür durumlarda daha iyi performans gösterir. Birçok uzman, portföyün en az %10’unun altın veya diğer kıymetli metallerden oluşmasını tavsiye eder.
Son olarak, düzenli olarak portföyünüzü gözden geçirmeniz ve gerektiğinde ayarlamalar yapmanız önemlidir. Piyasa koşulları değiştikçe, yatırım stratejinizi de güncellemeniz gerekebilir. Örneğin, emekliliğinize yaklaştıkça, risk toleransınız azalabilir ve daha düşük riskli yatırımlara yönelmeniz gerekebilir. Profesyonel bir mali danışmandan yardım almak, doğru yatırım stratejisini belirlemenize ve portföyünüzü yönetmenize yardımcı olabilir, özellikle de karmaşık yatırım araçlarını anlamakta zorlanıyorsanız.
Unutmayın ki, yüksek getiri yüksek risk anlamına gelir. Sabırlı olmak ve uzun vadeli bir bakış açısı benimsemek, yatırımda başarıya ulaşmanın anahtarlarından biridir. Kısa vadeli piyasa dalgalanmalarına odaklanmak yerine, uzun vadeli hedeflerinize odaklanın ve seçtiğiniz stratejiye bağlı kalın.
Yatırım Yaparak Kazancınızı Nasıl Artırırsınız?
Getiriyi Maksimize Etme Yolları
Yatırım yapmak, geleceğinizi güvence altına almak ve finansal özgürlüğe ulaşmak için etkili bir yoldur. Ancak, yatırım dünyası karmaşık ve riskli olabilir. Kazancınızı maksimize etmek için bilgili ve stratejik bir yaklaşım benimsemeniz şarttır. Bu, sadece parayı yatırmakla değil, aynı zamanda yatırım stratejinizi dikkatlice planlamak ve sürekli olarak izlemek anlamına gelir.
Diversifikasyon, getiriyi maksimize etmenin en önemli yollarından biridir. Yumurtalarınızı tek bir sepete koymamak atasözünü hatırlayın. Portföyünüzü farklı varlık sınıflarına yayarak, bir varlık sınıfındaki düşüşün diğerlerinin performansını olumsuz etkileme riskini azaltırsınız. Örneğin, hisse senetleri, tahviller, emlak ve altın gibi farklı varlık sınıflarına yatırım yapmak, riskleri dağıtmanıza ve potansiyel getiriyi artırmanıza yardımcı olur. Bir araştırmaya göre, iyi çeşitlendirilmiş bir portföy, çeşitlendirilmemiş bir portföye göre %20’ye kadar daha yüksek getiri sağlayabilir.
Uzun vadeli yatırım, kısa vadeli dalgalanmalardan etkilenmeden, varlıklarınızın zaman içinde büyümesine olanak tanır. Bileşik faiz, uzun vadeli yatırımın en büyük avantajlarından biridir. Paranızın kazancının üzerine tekrar kazanç sağlaması, zaman içinde büyük bir servet biriktirmenize olanak tanır. Örneğin, yıllık %7 getiri sağlayan bir yatırıma 10.000 TL yatırırsanız, 20 yıl sonra bileşik faiz sayesinde yaklaşık 40.000 TL’ye ulaşabilirsiniz. Ancak, uzun vadeli yatırım, sabır ve disiplin gerektirir.
Yatırım maliyetlerinizi en aza indirmek de önemlidir. Yüksek komisyonlar ve masraflar, getirilerinizi önemli ölçüde azaltabilir. Düşük maliyetli yatırım araçları seçmek, uzun vadede büyük bir fark yaratabilir. Örneğin, düşük maliyetli borsa yatırım fonları (ETF’ler) ve endeks fonları, aktif olarak yönetilen fonlara göre daha düşük maliyetlerle piyasa performansına benzer getiriler sağlayabilir. Bir araştırma, aktif yönetilen fonların yaklaşık %80’inin endeks fonlarını geride bıraktığını göstermiştir.
Düzenli olarak yatırım yapmak, ortalama maliyet hesabı (dollar cost averaging) stratejisi ile piyasa dalgalanmalarından yararlanmanıza olanak tanır. Bu strateji, belirli aralıklarla sabit bir miktar yatırım yapmayı içerir. Piyasa düştüğünde daha fazla hisse senedi satın alırsınız ve piyasa yükseldiğinde daha az hisse senedi satın alırsınız, böylece ortalama maliyetinizi düşürürsünüz.
Son olarak, sürekli öğrenme ve araştırma yapmak, başarılı bir yatırımcı olmak için olmazsa olmazdır. Piyasadaki gelişmeleri takip etmek, farklı yatırım stratejilerini anlamak ve uzmanlardan tavsiye almak, getirilerinizi maksimize etmenize yardımcı olacaktır. Finansal danışmanlık almak, özellikle karmaşık yatırım kararları alırken, faydalı olabilir.
Risk Yönetimi ve Azaltma
Yatırım yaparak kazancınızı artırmak, yüksek getiri potansiyeline sahip fırsatları değerlendirmekle ilgilidir. Ancak, yüksek getiri genellikle yüksek risk ile birlikte gelir. Bu nedenle, başarılı bir yatırım stratejisi, potansiyel kazançları maksimize ederken aynı zamanda riskleri etkin bir şekilde yönetmeyi ve azaltmayı gerektirir. Risk yönetimi, potansiyel kayıpları önceden belirleme, değerlendirme ve kontrol etme sürecidir. Bu süreç, yatırım kararlarınızın daha bilinçli ve daha az riskli olmasını sağlar.
Risk çeşitleri oldukça geniştir. Bunlar arasında piyasa riski (örneğin, borsa dalgalanmaları), likidite riski (varlıkların hızlı bir şekilde nakde çevrilememesi), kredi riski (borçlunun borcunu ödeyememesi), faiz oranı riski (faiz oranlarındaki değişikliklerin yatırım getirilerini etkilemesi) ve enflasyon riski (paranın satın alma gücünün azalması) sayılabilir. Her bir risk türü farklı bir etkiye sahiptir ve farklı yönetim stratejileri gerektirir.
Diversifikasyon, risk yönetiminin temel taşlarından biridir. Yatırımlarınızı farklı varlık sınıflarına (örneğin, hisse senetleri, tahviller, emtialar, gayrimenkul) ve sektörlere yayarak, tek bir varlık sınıfındaki olumsuz bir gelişmenin tüm portföyünüzü etkilemesini önleyebilirsiniz. Örneğin, tek bir hisse senedine tüm paranızı yatırmak yerine, farklı şirketlerin hisse senetlerine ve farklı sektörlere yatırım yaparak risk dağılımını sağlayabilirsiniz. Modern Portföy Teorisi, diversifikasyonun risk azaltmadaki etkinliğini açıklayan önemli bir kavramdır.
Risk toleransınızı belirlemek de çok önemlidir. Risk toleransınız, kayıp yaşama kapasitenizi ve rahatlığınızı ifade eder. Agresif yatırımcılar daha yüksek risk almaya ve daha yüksek getiri elde etmeye meyilliyken, riskten kaçınan yatırımcılar daha düşük riskli yatırımlara odaklanırlar. Kendi risk toleransınızı anlamak, uygun bir yatırım stratejisi seçmenize yardımcı olur. Örneğin, emekliliğiniz için uzun vadeli bir yatırım planınız varsa, daha yüksek riskli yatırımlara yatırım yaparak daha yüksek getiri elde edebilirsiniz. Ancak, kısa vadeli hedefleriniz için daha düşük riskli yatırımlar tercih etmeniz daha mantıklı olabilir.
Profesyonel yardım almak, risk yönetiminde önemli bir adım olabilir. Bir finansal danışman, yatırım hedeflerinizi, risk toleransınızı ve mali durumunuzu değerlendirerek size uygun bir yatırım stratejisi geliştirmenize yardımcı olabilir. Ayrıca, piyasa trendlerini takip ederek ve riskleri değerlendirerek yatırımlarınızı düzenli olarak izleyebilirler. Birçok araştırma, profesyonel yatırım danışmanlığı alan yatırımcıların daha iyi getiri elde ettiğini göstermektedir. Örneğin, bir çalışma, profesyonel yönetim altında olan portföylerin, bağımsız olarak yönetilen portföylere göre ortalama %2 daha yüksek getiri sağladığını göstermiştir (bu istatistik belirli bir çalışmaya atıfta bulunmaktadır ve genel bir kural olarak kabul edilmemelidir).
Sonuç olarak, risk yönetimi ve azaltma, yatırım başarısının ayrılmaz bir parçasıdır. Diversifikasyon, risk toleransının belirlenmesi ve profesyonel yardım almak gibi stratejiler kullanarak, potansiyel kayıpları en aza indirirken yatırım hedeflerinize ulaşma olasılığınızı artırabilirsiniz. Unutmayın ki, hiçbir yatırım risksiz değildir, ancak doğru stratejilerle riskleri yöneterek ve azaltarak daha güvenli ve karlı bir yatırım deneyimi yaşayabilirsiniz.
Yatırım Yaparak Kazancınızı Nasıl Artırırsınız?
Portföy Çeşitlendirmesi
Yatırım dünyasında başarılı olmanın en önemli yollarından biri, portföy çeşitlendirmesidir. Bu, tüm yumurtalarınızı tek bir sepete koymamak anlamına gelir. Riskleri azaltmak ve potansiyel kazançları maksimize etmek için farklı yatırım araçlarına yatırım yapmayı içerir. Çeşitlendirme, piyasadaki dalgalanmalardan kaynaklanan kayıpları en aza indirmeye yardımcı olur ve uzun vadede daha istikrarlı bir getiri sağlar.
Çeşitlendirmenin temelinde, farklı yatırım sınıflarının birbirleriyle zıt yönde hareket etme eğilimi yatar. Örneğin, hisse senetleri piyasası düşüşteyken, tahvillerin değeri genellikle artar. Bu negatif korelasyon, portföyünüzdeki bir sınıfın kaybını diğer sınıfın kazancıyla dengelemenize olanak tanır. Bu dengeleme etkisi, portföyünüzün genel performansını iyileştirir ve risk toleransınızı artırır.
Çeşitlendirme stratejileri birçok faktöre bağlıdır. Bunlar arasında yatırımcının risk toleransı, yatırım zaman ufku ve finansal hedefleri yer alır. Örneğin, genç ve uzun vadeli bir yatırımcı, daha yüksek riskli, ancak potansiyel olarak daha yüksek getirili varlıklara (örneğin, büyüme hisseleri) yatırım yapabilir. Yaşlı ve kısa vadeli bir yatırımcı ise daha düşük riskli, daha istikrarlı varlıklara (örneğin, tahviller) odaklanabilir.
Çeşitlendirmenin önemli bir yönü, farklı sektörlere yatırım yapmaktır. Tek bir sektördeki kötü performans, tüm portföyünüzü etkileyebilir. Örneğin, sadece teknoloji hisselerine yatırım yapıyorsanız ve teknoloji sektöründe bir düşüş yaşanırsa, önemli kayıplar yaşayabilirsiniz. Ancak, portföyünüzü farklı sektörlere (sağlık, enerji, tüketim malları vb.) yayarsanız, bu riski azaltabilirsiniz. Bir sektördeki düşüş, diğer sektörlerdeki artışlarla dengelenebilir.
Coğrafi çeşitlendirme de önemlidir. Sadece kendi ülkenizin piyasalarına yatırım yapmak yerine, farklı ülkelerin piyasalarına da yatırım yapmak, riskleri daha da azaltabilir. Bir ülkenin ekonomisi kötü performans gösterse bile, diğer ülkelerin ekonomileri iyi performans gösterebilir ve portföyünüzü koruyabilir. Örneğin, bir araştırmaya göre, gelişmekte olan piyasalara yatırım yapan portföyler, gelişmiş piyasalara göre daha yüksek getiri sağlayabilir ancak aynı zamanda daha yüksek risk de taşır. Bu nedenle, yatırım kararı kişisel risk toleransına göre verilmelidir.
Sonuç olarak, portföy çeşitlendirmesi, yatırım başarısının temel taşlarından biridir. Farklı yatırım araçlarına, sektörlere ve coğrafyalara yayarak riskleri azaltır ve uzun vadede daha istikrarlı bir getiri elde etmenizi sağlar. Ancak, unutmayın ki çeşitlendirme, kayıpları tamamen ortadan kaldırmaz; ama olasılığını önemli ölçüde azaltır. Profesyonel bir finans danışmanından yardım almak, kişiselleştirilmiş bir çeşitlendirme stratejisi geliştirmenizde size yardımcı olabilir.
Yatırım Yaparak Kazancınızı Nasıl Artırırsınız?
Uzun Vadeli Yatırım Planlaması
Yatırım yapmak, finansal özgürlüğe giden yolda atılan önemli bir adımdır. Ancak, başarılı bir yatırım stratejisi geliştirmek için uzun vadeli bir planlama şarttır. Kısa vadeli hedeflere odaklanmak yerine, uzun vadeli bir perspektif benimsemek, piyasa dalgalanmalarından daha az etkilenmenizi ve karınızı maksimize etmenizi sağlar. Bu planlama, hedeflerinizi belirlemekle başlar. Ne kadar süreyle yatırım yapmayı planlıyorsunuz? Emeklilik için mi tasarruf ediyorsunuz, yoksa bir ev almak mı istiyorsunuz? Hedeflerinizi netleştirmek, yatırım stratejinizi şekillendirmenizde size yol gösterecektir.
Risk toleransınızı belirlemek de oldukça önemlidir. Yüksek riskli yatırımlar daha yüksek getiri vaat ederken, aynı zamanda kayıp riski de daha fazladır. Yaşınız, finansal durumunuz ve risk alma kapasiteniz risk toleransınızı belirlemede önemli faktörlerdir. Örneğin, 30 yaşındaki birinin emekliliğine 30 yılı varken, 50 yaşındaki birinin sadece 15 yılı vardır. Dolayısıyla genç yatırımcılar daha yüksek riskli yatırımlara yönelme şansına sahipken, yaşlı yatırımcılar daha düşük riskli, daha istikrarlı yatırımları tercih etmelidir. Portföy çeşitlendirmesi de riski azaltmanın önemli bir yoludur. Tek bir yatırım aracına tüm paranızı yatırmak yerine, farklı yatırım sınıflarına (stoklar, tahviller, emlak vb.) yatırım yaparak risk dağıtımı sağlayabilirsiniz.
Düzenli yatırım, uzun vadeli yatırım planlamasının temel taşlarından biridir. Düzenli aralıklarla belirli bir miktarı yatırım yapmak, piyasa dalgalanmalarından yararlanmanızı sağlar. Piyasa düştüğünde daha fazla hisse senedi satın alırsınız ve piyasa yükseldiğinde daha az hisse senedi satın alırsınız. Bu strateji, ortalama maliyetini düşürmenize yardımcı olur. Örneğin, dolar maliyeti ortalaması (DCA) stratejisi, belirli bir zaman aralığında sabit bir miktar yatırım yapmayı içerir. Bu, piyasanın iniş çıkışlarından etkilenmenizi azaltır. Birçok çalışma, DCA stratejisinin uzun vadede daha yüksek getiri sağlayabileceğini göstermiştir. Örneğin, 2008-2009 finansal krizinde, düzenli olarak yatırım yapanlar, tek seferde büyük bir yatırım yapanlara göre daha iyi performans göstermiştir.
Son olarak, yatırımlarınızı düzenli olarak takip etmek ve gerektiğinde ayarlamalar yapmak önemlidir. Piyasa koşulları, kişisel durumunuz ve hedefleriniz zamanla değişebilir. Bu nedenle, yatırım planınızı düzenli olarak gözden geçirmek ve gerektiğinde değişiklikler yapmak önemlidir. Profesyonel bir finansal danışmandan yardım almak da faydalı olabilir. Bir danışman, kişisel durumunuza ve hedeflerinize uygun bir yatırım stratejisi geliştirmenize yardımcı olabilir ve yatırımlarınızı yönetmenizde size destek sağlayabilir.
Unutmayın ki, uzun vadeli yatırım planlaması sabır ve disiplin gerektirir. Kısa vadeli piyasa dalgalanmalarına kapılmadan, belirlediğiniz stratejiye bağlı kalmak, uzun vadede önemli kazançlar elde etmenizi sağlayacaktır.
Bu çalışmada, yatırım yaparak kazancınızı nasıl artırabileceğiniz ele alındı. Çalışmamız boyunca, çeşitlendirmenin, risk yönetiminin ve uzun vadeli bir stratejinin önemini vurguladık. Başarılı bir yatırım yolculuğu için, piyasaları ve farklı yatırım araçlarını anlamak kritik öneme sahiptir. Hisseler, tahviller, emlak ve alternatif yatırımlar gibi çeşitli seçenekler incelenmiş ve her birinin risk-getiri profili ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır.
Araştırmamız, yatırım stratejilerinin bireysel finansal hedeflere ve risk toleransına göre özelleştirilmesi gerektiğini göstermiştir. Agresif yatırımcılar, daha yüksek riskli ancak potansiyel olarak daha yüksek getirili yatırımlara yönelebilirken, muhafazakar yatırımcılar daha düşük riskli ve daha istikrarlı getiri sağlayan seçeneklere odaklanabilirler. Duygusal kararlar almaktan kaçınmak ve disiplinli bir yaklaşım benimsemek, uzun vadede başarıyı artırmanın temel unsurlarıdır. Profesyonel bir finansal danışmandan destek almak, özellikle karmaşık yatırım stratejileriyle ilgili olarak, büyük bir avantaj sağlayabilir.
Gelecek trendlere baktığımızda, teknoloji sektörünün ve sürdürülebilir yatırımların öneminin giderek artacağını öngörüyoruz. Yapay zeka, büyük veri analitiği ve finansal teknoloji (fintech) gibi gelişmeler, yatırım stratejilerini ve piyasa analizlerini dönüştürmeye devam edecektir. ESG (Çevresel, Sosyal ve Kurumsal Yönetim) kriterlerine uygun yatırımların popülaritesi hızla artmakta olup, gelecekte daha da önem kazanacaktır. Bu nedenle, yatırımcıların bu gelişmeleri takip etmeleri ve portföylerini buna göre uyarlamaları önemlidir.
Sonuç olarak, kazancınızı artırmak için yatırım yapmak, dikkatli bir planlama, araştırma ve sürekli öğrenmeyi gerektiren uzun vadeli bir süreçtir. Risk yönetimi, çeşitlendirme ve disiplinli bir yaklaşım, yatırım hedeflerinize ulaşmada hayati önem taşır. Geleceğin yatırım ortamını şekillendiren gelişmeleri takip ederek ve profesyonel destek alarak, yatırım yolculuğunuzda başarı şansınızı önemli ölçüde artırabilirsiniz. Bu çalışma, yatırım dünyasının karmaşıklığını anlamak ve bilinçli kararlar almak için bir temel oluşturmayı amaçlamıştır.
