Borsa ve faiz oranları arasındaki karmaşık ilişki, finansal piyasaların temel dinamiklerinden biridir. Bu iki faktör birbirini etkileyen ve birbirini şekillendiren, sıkı bir şekilde bağlantılı unsurlardır. Faiz oranlarındaki değişiklikler, şirketlerin borçlanma maliyetlerini ve dolayısıyla karlılıklarını doğrudan etkilerken, borsa performansını da önemli ölçüde şekillendirir. Bu ilişkinin tam olarak anlaşılması, hem yatırımcılar hem de politika yapıcılar için hayati öneme sahiptir, çünkü bu anlayış, etkili yatırım stratejilerinin geliştirilmesi ve makroekonomik istikrarın sağlanması için gereklidir.

Tarihsel veriler, faiz oranları ile borsa performansı arasında güçlü bir negatif korelasyon olduğunu göstermektedir. Örneğin, 1980’lerin başlarındaki yüksek faiz oranları döneminde, borsa önemli ölçüde düşüş yaşamıştır. Benzer şekilde, 2008 küresel finansal krizinden sonra, merkez bankalarının faiz oranlarını düşürmesiyle borsa piyasalarında bir toparlanma gözlemlenmiştir. Ancak, bu ilişkinin her zaman doğrusal olmadığını ve çeşitli faktörlere bağlı olarak değişebileceğini de belirtmek önemlidir. Örneğin, ekonomik büyüme beklentileri, enflasyon oranları ve jeopolitik riskler gibi faktörler, faiz oranları ve borsa arasındaki ilişkiyi etkileyebilir. Bu nedenle, bu ilişkiyi analiz ederken, sadece iki değişken arasındaki doğrudan ilişkiye odaklanmak yerine, daha geniş bir ekonomik çerçeve içinde değerlendirmek elzemdir.

Faiz oranlarındaki artışlar, genellikle şirketlerin borçlanma maliyetlerini yükselterek karlılıklarını azaltır. Bu durum, şirketlerin gelecekteki kazanç beklentilerini düşürür ve yatırımcıların şirket hisselerine olan taleplerini azaltarak borsa fiyatlarında düşüşe neden olabilir. Bununla birlikte, yüksek faiz oranları aynı zamanda tasarrufları teşvik ederek, yatırımcılar için alternatif yatırım araçlarını daha cazip hale getirebilir. Bu durum, borsa yatırımlarından fon çekilmesine ve borsa fiyatlarında düşüşe yol açabilir. Tersine, faiz oranlarındaki düşüşler, şirketlerin borçlanma maliyetlerini düşürerek karlılıklarını artırır ve yatırımcıların borsa yatırımlarına olan ilgisini artırarak borsa fiyatlarında yükselişe neden olabilir. Ancak, çok düşük faiz oranları da ekonomik durgunluk veya enflasyon gibi diğer riskleri beraberinde getirebilir, bu da borsa performansını olumsuz etkileyebilir.

Bu çalışma, borsa ve faiz oranları arasındaki karmaşık ilişkiyi daha detaylı olarak incelemeyi ve bu ilişkiyi etkileyen çeşitli faktörleri analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma kapsamında, tarihsel veriler, ekonometrik modeller ve literatür taraması kullanılarak, faiz oranlarındaki değişikliklerin borsa performansı üzerindeki etkisi detaylı bir şekilde incelenecektir. Ayrıca, farklı ekonomik senaryolarda bu ilişkinin nasıl değiştiği ve gelecekteki beklentilerin bu ilişki üzerindeki etkisi de ele alınacaktır. Sonuç olarak, bu çalışma yatırımcılar, politika yapıcılar ve akademisyenler için, borsa ve faiz oranları arasındaki ilişkiyi daha iyi anlamalarına ve daha bilinçli kararlar almalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

Borsa ve Faiz Oranlarının İlişkisi

Faiz Oranları Hisseleri Nasıl Etkiler?

Faiz oranları ile borsa piyasaları arasında ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Merkez bankalarının faiz oranlarını yükseltmesi genellikle hisse senedi piyasalarında düşüşe, düşürmesi ise yükselişe neden olur. Bu ilişki, birkaç önemli faktörden kaynaklanmaktadır.

Öncelikle, yükselen faiz oranları borçlanma maliyetlerini artırır. Şirketler, yatırım ve büyüme için daha fazla faiz ödemek zorunda kalırlar. Bu durum, karlılıklarını azaltır ve gelecekteki büyüme beklentilerini olumsuz etkiler. Yatırımcılar, daha düşük karlılık beklentisiyle hisse senetlerinin değerinin düşeceğini düşünerek satışa yönelirler. Örneğin, 2022 yılında ABD Merkez Bankası’nın (FED) agresif faiz artırımları, teknoloji hisselerinde önemli bir düşüşe neden olmuş ve Nasdaq endeksi önemli oranda gerilemiştir. Bu düşüş, yüksek büyüme beklentileriyle değerlenen teknoloji şirketlerinin, yüksek faiz oranları nedeniyle daha az cazip hale gelmesinden kaynaklanmıştır.

İkinci olarak, yükselen faiz oranları alternatif yatırım araçlarını daha cazip hale getirir. Yüksek faiz getirisi sunan tahviller ve diğer sabit getirili yatırımlar, hisse senetlerine göre daha güvenli ve çekici bir seçenek haline gelir. Yatırımcılar, riskten kaçınma eğilimine girerek, portföylerini daha az riskli ve daha yüksek getirili tahvillere kaydırabilirler. Bu durum, hisse senedi piyasasından sermaye çekilmesine ve fiyatların düşmesine yol açar.

Üçüncü olarak, faiz oranlarındaki artışlar, genel ekonomik aktiviteyi yavaşlatabilir. Yüksek faiz oranları, tüketici harcamalarını ve işletme yatırımlarını azaltarak ekonomik büyümeyi olumsuz etkiler. Ekonomik büyümenin yavaşlaması, şirketlerin karlılığını düşürür ve hisse senedi piyasalarında düşüşe neden olur. Örneğin, 1980’lerin başlarındaki yüksek faiz oranları, ABD ekonomisinde resesyona yol açmış ve borsa piyasalarında önemli bir düşüş yaşanmıştır.

Ancak, bu ilişki her zaman kesin değildir. Bazı durumlarda, faiz oranlarındaki artışlar enflasyonu kontrol altına alarak uzun vadede ekonomik istikrarı sağlayabilir. Bu durum, yatırımcıların güvenini artırarak hisse senedi piyasalarında yükselişe neden olabilir. Bu nedenle, faiz oranlarının hisse senetleri üzerindeki etkisi, birçok faktöre bağlı olarak değişkenlik gösterebilir ve kesin bir tahmin yapmak zordur. Ekonomik büyüme oranı, enflasyon seviyesi, jeopolitik riskler gibi faktörler de bu ilişkiyi etkileyen önemli unsurlardır.

Sonuç olarak, faiz oranları ile hisse senedi piyasaları arasında genellikle ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Ancak bu ilişki karmaşıktır ve birçok faktör tarafından şekillendirilir. Yatırımcılar, faiz oranlarındaki değişikliklerin borsa piyasaları üzerindeki potansiyel etkilerini dikkatlice değerlendirmelidir.

Borsa ve Faiz Oranlarının İlişkisi

Borsa ve Faiz Oranları Arasındaki Korelasyon

Borsa ve faiz oranları arasında karmaşık ve sıklıkla ters yönlü bir ilişki bulunur. Bu ilişki, ekonomik büyüme beklentileri, yatırımcı davranışları ve merkez bankalarının para politikaları gibi birçok faktörden etkilenir. Basitçe söylemek gerekirse, faiz oranları arttığında, hisse senetleri genellikle düşüş eğilimi gösterirken, faiz oranları düştüğünde hisse senetleri genellikle yükselişe geçer. Ancak bu ilişki her zaman kesin ve doğrusal değildir; istisnalar ve farklı senaryolar mevcuttur.

Yüksek faiz oranları, şirketlerin borçlanma maliyetlerini artırır. Bu durum, şirket karlılığını düşürür ve gelecekteki büyüme beklentilerini olumsuz etkiler. Yüksek borçlanma maliyetleri, şirketlerin yatırım yapma isteksizliğine yol açabilir, bu da ekonomik büyümenin yavaşlamasına ve dolayısıyla hisse senedi fiyatlarının düşmesine neden olur. Örneğin, 1980’lerde ABD’de yaşanan yüksek faiz oranları döneminde, borsa önemli bir düşüş yaşamıştır. Bu dönemde, Federal Rezerv’in enflasyonla mücadele etmek için faiz oranlarını %20’nin üzerine çıkarması, şirketler için borçlanmayı oldukça pahalı hale getirmiş ve borsa performansını olumsuz etkilemiştir.

Ancak, düşük faiz oranları da her zaman borsa için olumlu bir etkiye sahip olmayabilir. Çok düşük faiz oranları, enflasyon riskini artırabilir. Yüksek enflasyon, yatırımcıların hisse senetlerine olan güvenini azaltır ve hisse senedi fiyatlarının düşmesine neden olabilir. Ayrıca, düşük faiz oranları, yatırımcıların daha riskli varlıklara yönelmesine ve varlık balonları oluşmasına yol açabilir. Bu balonlar patladığında, borsa önemli ölçüde düşüş yaşayabilir.

Merkez bankalarının para politikaları, borsa ve faiz oranları arasındaki ilişkiyi önemli ölçüde etkiler. Merkez bankaları, enflasyonu kontrol altında tutmak ve ekonomik büyümeyi desteklemek için faiz oranlarını ayarlar. Faiz oranlarını yükseltme kararı, genellikle enflasyonist baskıları azaltmayı amaçlar ve bu durum kısa vadede borsa üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Ancak, uzun vadede enflasyonun kontrol altına alınması, ekonomik istikrarı artırarak borsa için olumlu bir ortam yaratabilir. Örneğin, Avrupa Merkez Bankası’nın (ECB) 2008 mali krizinden sonra uyguladığı düşük faiz oranları politikası, Avrupa borsalarının toparlanmasına yardımcı olmuştur.

Sonuç olarak, borsa ve faiz oranları arasındaki ilişki karmaşık ve çok yönlüdür. Bu ilişki, birçok ekonomik ve politik faktörden etkilenir ve her zaman doğrusal bir ilişki göstermez. Yatırımcılar, borsa yatırımlarını yaparken faiz oranlarındaki değişiklikleri ve bunların potansiyel etkilerini dikkatlice değerlendirmelidir. İstatistiksel analizler ve tarihsel veriler, bu karmaşık ilişkiyi anlamak ve gelecekteki hareketleri tahmin etmek için kullanılabilir, ancak kesin bir tahmin yapmak her zaman mümkün değildir.

Borsa ve Faiz Oranlarının İlişkisi

Merkez Bankası Politikalarının Piyasa Üzerindeki Etkisi

Merkez bankaları, bir ülkenin para politikasını belirleyerek ekonomiyi yönlendirmekle görevlidir. Bu politikalar, öncelikle faiz oranlarını etkileyerek, enflasyonu kontrol altında tutmayı, ekonomik büyümeyi desteklemeyi ve istismarı önlemeyi amaçlar. Merkez bankasının aldığı kararlar, doğrudan veya dolaylı olarak borsa ve diğer finansal piyasaları etkiler. Faiz oranlarındaki değişiklikler, yatırımcı davranışlarını, şirket karlılığını ve dolayısıyla borsa performansını şekillendirir.

Faiz oranlarındaki artışlar genellikle borsa piyasalarında düşüşlere yol açar. Yüksek faiz oranları, şirketlerin borçlanma maliyetlerini artırır, bu da karlılıklarını azaltır ve gelecekteki büyüme beklentilerini olumsuz etkiler. Aynı zamanda, yüksek faiz oranları, yatırımcıların daha yüksek getiri arayışıyla daha az riskli varlıklara (örneğin, devlet tahvilleri) yönelmelerine neden olur, bu da borsadan fon çekilmesine ve hisse senedi fiyatlarında düşüşlere yol açar. Örneğin, 2022 yılında ABD Merkez Bankası’nın (Fed) faiz oranlarını hızla artırması, küresel borsa piyasalarında önemli düşüşlere neden olmuştur. Bazı analizlere göre, S&P 500 endeksi bu dönemde %20’den fazla değer kaybetmiştir.

Aksine, faiz oranlarındaki düşüşler, genellikle borsa piyasalarında yükselişlere neden olur. Düşük faiz oranları, şirketlerin borçlanma maliyetlerini düşürerek yatırımlarını artırmalarını ve karlılıklarını yükseltmelerini sağlar. Ayrıca, düşük faiz oranları yatırımcıların daha riskli varlıklara yönelmelerini teşvik eder, bu da borsa piyasalarına daha fazla sermaye girişine ve hisse senedi fiyatlarında artışlara yol açar. 2008 mali krizinden sonra, birçok merkez bankası faiz oranlarını sıfıra yakın seviyelere düşürmüş ve bu da küresel borsa piyasalarında uzun bir yükseliş dönemini tetiklemiştir.

Ancak, bu ilişki her zaman doğrusal değildir. Diğer ekonomik faktörler, örneğin enflasyon, ekonomik büyüme, jeopolitik riskler ve piyasa güven duygusu, borsa ve faiz oranları arasındaki ilişkiyi etkileyebilir. Örneğin, yüksek enflasyon ortamında, merkez bankasının faiz oranlarını artırması borsa piyasalarında düşüşlere yol açabilir, ancak aynı zamanda enflasyonun kontrol altına alınması uzun vadede borsa için olumlu olabilir. Bu nedenle, merkez bankası politikalarının piyasa üzerindeki etkisini analiz ederken, sadece faiz oranlarına değil, tüm ekonomik göstergelere ve piyasa koşullarına bakmak önemlidir.

Sonuç olarak, merkez bankası politikaları, özellikle faiz oranları aracılığıyla, borsa piyasaları üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Ancak, bu ilişki karmaşıktır ve diğer ekonomik faktörlerin de dikkate alınması gerekmektedir. Yatırımcılar, merkez bankalarının kararlarını yakından takip ederek ve piyasa koşullarını analiz ederek portföylerini buna göre ayarlayabilirler.

Borsa ve Faiz Oranlarının İlişkisi

Yatırım Stratejileri ve Faiz Oranları

Borsa ve faiz oranları arasında karmaşık ve dinamik bir ilişki vardır. Faiz oranlarındaki değişiklikler, yatırımcı davranışlarını, şirket karlılığını ve dolayısıyla borsa performansını önemli ölçüde etkiler. Bu ilişkiyi anlamak, yatırımcılar için başarılı bir yatırım stratejisi geliştirmek açısından kritik önem taşır. Faiz oranları yükseldiğinde veya düştüğünde, farklı yatırım sınıfları farklı şekillerde tepki verir ve bu da yatırımcıların portföylerini buna göre ayarlamalarını gerektirir.

Yükselen faiz oranları genellikle borsalar üzerinde baskı oluşturur. Bunun nedeni, yüksek faiz oranlarının şirketlerin borçlanma maliyetlerini artırmasıdır. Bu durum, şirket karlılığını düşürür ve gelecekteki büyüme beklentilerini azaltır. Aynı zamanda, yüksek faiz oranları, yatırımcıların daha yüksek getiri sağlayan tahviller gibi alternatif yatırımlara yönelmelerine neden olur. Bu durum, borsadan fon çekilmesine ve hisse senedi fiyatlarında düşüşlere yol açabilir. Örneğin, 1980’lerin başlarındaki yüksek faiz oranları döneminde, ABD borsası önemli bir düşüş yaşamıştır. Bu dönemde, Federal Rezerv’in enflasyonla mücadele amacıyla faiz oranlarını %20’nin üzerine çıkardığı bilinmektedir.

Öte yandan, düşen faiz oranları genellikle borsa için olumlu bir etkiye sahiptir. Düşük faiz oranları, şirketlerin daha düşük maliyetlerle borçlanmasını ve yatırımlarını artırmasını sağlar. Bu durum, şirket karlılığını artırır ve ekonomik büyümeyi destekler. Ayrıca, düşük faiz oranları, yatırımcıları daha riskli ancak potansiyel olarak daha yüksek getirili yatırımlara, örneğin hisse senetlerine yönlendirir. Bu durum, borsa piyasalarına daha fazla sermaye girişi ve hisse senedi fiyatlarında yükselişlere yol açabilir. 2008 mali krizinden sonra, birçok merkez bankası faiz oranlarını sıfıra yakın seviyelere indirerek ekonomiyi canlandırmaya çalışmıştır. Bu dönemde, birçok ülkede borsa piyasaları önemli bir toparlanma yaşamıştır.

Ancak, bu ilişki her zaman doğrusal değildir. Diğer ekonomik faktörler, örneğin enflasyon, ekonomik büyüme ve jeopolitik riskler de borsa ve faiz oranları arasındaki ilişkiyi etkileyebilir. Örneğin, yüksek enflasyon ortamında, merkez bankaları faiz oranlarını artırabilir, ancak enflasyonun yüksek olması şirket karlılığını olumsuz etkileyebilir ve borsa performansını düşürebilir. Bu nedenle, yatırımcılar faiz oranlarını izlerken diğer ekonomik göstergeleri de dikkate almalıdır.

Sonuç olarak, başarılı bir yatırım stratejisi geliştirmek için faiz oranlarının borsa üzerindeki etkisini anlamak esastır. Yatırımcılar, faiz oranlarındaki değişikliklere göre portföylerini çeşitlendirmeli ve risk yönetimi stratejilerini buna göre uyarlamalıdır. Bu, farklı yatırım sınıflarına yatırım yapmayı, tahvil ve hisse senedi oranlarını piyasa koşullarına göre ayarlamayı ve uzun vadeli bir yatırım perspektifi benimsemeyi içerebilir.

Borsa ve Faiz Oranlarının İlişkisi

Faiz Artışları ve Hisse Senedi Fiyatları

Faiz oranları ile hisse senedi fiyatları arasında ters yönlü bir ilişki olduğu genel kabul görmektedir. Merkez bankalarının faiz oranlarını artırmasının, hisse senedi piyasalarında düşüşe neden olmasının birkaç önemli sebebi vardır.

Birincisi, yüksek faiz oranları, şirketlerin borçlanma maliyetlerini artırır. Şirketler, yatırımlarını finanse etmek veya işletme giderlerini karşılamak için borçlanmaya ihtiyaç duyarlar. Faiz oranları yükseldiğinde, bu borçlanmanın maliyeti de artar, bu da şirketlerin karlılığını azaltır. Azalan karlılık, yatırımcıların şirketlerin gelecekteki performansına olan güvenini azaltarak hisse senedi fiyatlarında düşüşe yol açar. Örneğin, 2022 yılında ABD Merkez Bankası’nın (Fed) faiz oranlarını agresif bir şekilde artırması, teknolojik hisselerde önemli bir düşüşe neden olmuştur, çünkü bu şirketler yüksek oranda borç kullanmaktadır.

İkincisi, yüksek faiz oranları, yatırımcıların tahvil gibi daha güvenli yatırımlara yönelmelerine neden olur. Tahviller, hisse senetlerine göre daha düşük riskli ve daha öngörülebilir getiri sunar. Faiz oranları yükseldiğinde, tahvillerin getirisi de artar, bu da yatırımcıların hisse senetlerinden tahvillere para akıtarak hisse senedi talebini azaltır ve fiyatları düşürür. Bu durum, özellikle uzun vadeli tahviller için daha belirgindir. Örneğin, 2018 yılında ABD’de faiz oranlarının artması sonucu, tahvil getirilerinin yükselmesiyle birlikte birçok yatırımcı hisse senetlerinden tahvillere yönelmiştir.

Üçüncüsü, faiz oranlarındaki artışlar genellikle ekonomik yavaşlamanın bir göstergesidir. Merkez bankaları, enflasyonu kontrol altına almak veya ekonomik aşırı ısınmayı önlemek için faiz oranlarını yükseltir. Ekonomik yavaşlama beklentisi, şirketlerin gelecekteki karlılık beklentilerini düşürerek hisse senedi fiyatlarında düşüşe neden olur. Bu durum, yatırımcıların daha düşük büyüme beklentileri nedeniyle hisse senetlerine olan talebini azaltmasıyla sonuçlanır.

Ancak bu ilişki her zaman kesin değildir. Bazı durumlarda, faiz oranlarındaki artışlar, enflasyonu kontrol altına alarak uzun vadede ekonomik istikrarı ve güvenini artırabilir. Bu durum, hisse senedi fiyatlarında uzun vadeli bir yükselişe yol açabilir. Dolayısıyla, faiz oranları ve hisse senedi fiyatları arasındaki ilişki karmaşıktır ve birçok faktöre bağlıdır. Ekonomik büyüme oranı, enflasyon seviyesi ve jeopolitik gelişmeler gibi diğer faktörler de hisse senedi fiyatlarını etkileyen önemli unsurlardır.

Sonuç olarak, faiz oranları ile hisse senedi fiyatları arasında genellikle ters yönlü bir ilişki vardır, ancak bu ilişki her zaman kesin değildir ve diğer ekonomik faktörler tarafından önemli ölçüde etkilenir. Yatırımcıların, faiz oranlarındaki değişikliklerin hisse senedi piyasaları üzerindeki etkisini dikkatlice takip etmeleri ve yatırım kararlarını buna göre vermeleri önemlidir.

Borsa ve Faiz Oranlarının İlişkisi: Sonuç Bölümü

Bu çalışma, borsa ve faiz oranları arasındaki karmaşık ilişkiyi incelemeyi amaçlamıştır. Analizlerimiz, bu iki önemli piyasa göstergesinin birbirini önemli ölçüde etkilediğini göstermiştir. Faiz oranlarındaki artışlar genellikle borsa piyasalarında düşüşe yol açarken, faiz oranlarındaki düşüşler genellikle borsa piyasalarında yükselişe neden olmaktadır. Bu ilişki, yatırımcıların getiri beklentilerini ve sermaye maliyetlerini etkileyen çeşitli mekanizmalar aracılığıyla ortaya çıkar.

Araştırmamız, hükümet politikalarının ve merkez bankalarının faiz oranı kararlarının borsa performansını önemli ölçüde etkilediğini ortaya koymuştur. Para politikasındaki değişiklikler, yatırımcıların risk iştahını ve yatırım kararlarını etkileyerek hisse senedi fiyatlarını doğrudan veya dolaylı olarak etkiler. Örneğin, yüksek faiz oranları, şirketlerin borçlanma maliyetlerini artırarak karlılıklarını düşürebilir ve bu da hisse senedi fiyatlarına yansır. Aynı şekilde, düşük faiz oranları, borçlanmayı daha ucuz hale getirerek şirketlerin yatırımlarını artırmalarını ve büyümelerini teşvik edebilir, bu da borsa performansını olumlu etkiler.

Bununla birlikte, borsa ve faiz oranları arasındaki ilişki her zaman doğrusal değildir. Diğer makro ekonomik faktörler, jeopolitik gelişmeler ve piyasa psikolojisi gibi unsurlar da bu ilişkiyi etkileyebilir. Örneğin, beklenmedik bir ekonomik büyüme, yüksek faiz oranlarına rağmen borsa piyasalarında yükselişe yol açabilir. Bu nedenle, sadece faiz oranlarına bakarak borsa piyasalarının gelecekteki performansını kesin olarak tahmin etmek mümkün değildir.

Gelecek trendler açısından, küresel ekonomik büyümenin ve enflasyonun seyri, merkez bankalarının faiz oranı politikalarını ve dolayısıyla borsa performansını büyük ölçüde etkileyecektir. Yüksek enflasyonun devam etmesi halinde, merkez bankaları faiz oranlarını artırmaya devam edebilir, bu da borsa piyasalarında düşüş riskini artırır. Ancak, enflasyonun kontrol altına alınması ve ekonomik büyümenin sürdürülmesi, borsa piyasalarının olumlu performans göstermesine katkıda bulunabilir. Bu nedenle, yatırımcıların makro ekonomik göstergeleri yakından takip etmeleri ve portföylerini çeşitlendirmeleri büyük önem taşımaktadır.

Sonuç olarak, borsa ve faiz oranları arasında güçlü bir ilişki bulunmaktadır, ancak bu ilişki her zaman tahmin edilebilir veya doğrusal değildir. Yatırım kararları alırken, sadece faiz oranlarını değil, aynı zamanda diğer makro ekonomik faktörleri ve piyasa koşullarını da dikkate almak esastır. Gelecekteki araştırma, bu karmaşık ilişkiyi daha derinlemesine anlamak ve daha doğru tahmin modellerini geliştirmek için daha gelişmiş istatistiksel teknikler kullanarak daha fazla veri analizine odaklanmalıdır.