Günümüz küreselleşen dünyasında, ülkelerin ekonomik rekabet gücünü artırmak ve uluslararası pazarlarda yer edinmelerini sağlamak için ihracat büyük önem taşımaktadır. İhracat, bir ülkenin ekonomik büyümesi, istihdam yaratımı ve teknolojik gelişimi için kritik bir faktördür. Ancak ihracat faaliyetleri, özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ’ler) için yüksek maliyetler, bürokratik engeller ve rekabetçi uluslararası pazarların zorlukları gibi çeşitli engellerle karşı karşıya kalmaktadır. Bu zorlukların üstesinden gelmek ve ihracatı teşvik etmek amacıyla, birçok ülke, ihracat yapan işletmelere çeşitli devlet teşvikleri sunmaktadır. Bu teşvikler, işletmelerin ihracat kapasitelerini artırmalarına, yeni pazarlara girmelerini kolaylaştırmalarına ve uluslararası rekabet güçlerini geliştirmelerine yardımcı olmayı hedeflemektedir.
Türkiye örneğini ele alırsak, son yıllarda ihracatın ekonomideki payı giderek artmaktadır. Ancak, Türkiye’nin ihracat potansiyelinin tam olarak gerçekleştirilebilmesi için, işletmelerin ihracata yönelik kapasitelerini güçlendirmeleri ve uluslararası pazarlarda daha rekabetçi olmaları gerekmektedir. Bu noktada, devletin sağladığı teşvikler oldukça önemli bir rol oynamaktadır. 2022 yılı verilerine göre, Türkiye’nin toplam ihracatı [ihracat rakamı eklenebilir] doları aşmıştır. Bu rakam, devlet teşviklerinin olumlu etkisini gösterirken, aynı zamanda daha yüksek hedeflere ulaşmak için daha fazla çaba sarf edilmesi gerektiğini de vurgulamaktadır. Örneğin, [bir sektör örneği, örneğin tekstil sektörü] sektöründe faaliyet gösteren işletmelere sağlanan ihracat destekleri sayesinde ihracat miktarında gözle görülür bir artış yaşanmıştır. Ancak, bazı sektörlerde hala yeterli düzeyde teşvik bulunmamakta ve bu durum ihracat potansiyelinin tam olarak değerlendirilmesini engellemektedir.
Bu çalışma, ihracat yapan işletmelere sağlanan devlet teşviklerinin kapsamlı bir analizini sunmayı amaçlamaktadır. Çalışmada, farklı ülkelerde uygulanan teşvik politikaları incelenecek, Türkiye’deki ihracat teşviklerinin türleri, kapsamı ve etkileri değerlendirilecektir. Ayrıca, teşviklerin etkinliği ve geliştirilmesi gereken alanlar ele alınacak; işletmelerin teşviklerden daha fazla yararlanabilmeleri için öneriler sunulacaktır. Çalışmanın amacı, hem politikacılar hem de işletmeler için ihracat teşvikleri konusunda daha net bir anlayış sağlamak ve bu alanda daha etkili politikaların geliştirilmesine katkıda bulunmaktır. Bu kapsamda, vergi indirimleri, hibe destekleri, kredi garantileri, eğitim ve danışmanlık hizmetleri gibi farklı teşvik türleri detaylı bir şekilde incelenecektir.
İhracat Yapan İşletmelere Sağlanan Devlet Teşvikleri
Vergi İndirimleri ve Muafiyetleri
Türkiye’de ihracat, ülke ekonomisinin önemli bir lokomotifi olduğundan, devletin ihracat yapan işletmelere sağladığı teşvikler oldukça kapsamlıdır. Bu teşviklerin en önemli ayağını ise vergi indirimleri ve muafiyetleri oluşturmaktadır. Bu politikalar, işletmelerin rekabet gücünü artırmayı, yeni pazarlara girmeyi kolaylaştırmayı ve ihracat hacmini büyütmeyi hedefler.
Kurumlar Vergisi açısından, ihracat işlemlerinden elde edilen kazançlar için çeşitli indirimler sağlanmaktadır. Örneğin, bazı sektörler için belirli oranlarda kurumlar vergisi istisnası uygulanabilir. Bu istisnalar, sektörün stratejik önemine ve ihracat potansiyeline bağlı olarak değişkenlik gösterir. Örneğin, yüksek teknoloji ürünlerinin ihracatında daha yüksek oranlı vergi indirimleri söz konusu olabilir. Bu durum, işletmelerin karlılığını artırarak daha fazla yatırım yapmalarını ve istihdam yaratmalarını teşvik eder.
Katma Değer Vergisi (KDV) konusunda da ihracatçılar önemli avantajlardan yararlanırlar. İhracat işlemlerinde uygulanan KDV iadesi, işletmelerin nakit akışını olumlu yönde etkiler. İhracatçı firmalar, ihraç ettikleri mal ve hizmetler için ödedikleri KDV’yi geri alabilirler. Bu mekanizma, ihracat işlemlerinin maliyetini düşürerek rekabet gücünü artırır. Örneğin, 2022 yılında ihracatçı firmaların KDV iadeleri toplamda X milyar TL olmuştur (burada gerçek bir istatistik eklenmelidir, istatistik bakanlığı veya TÜİK verilerinden güncel bilgi alınmalıdır). Bu rakam, KDV iadesinin ihracatçılar için ne kadar önemli bir teşvik olduğunu göstermektedir.
Bunun yanı sıra, özel tüketim vergisi (ÖTV) ve gümrük vergisi gibi vergilerden de muafiyetler sağlanabilir. Belirli ürünlerin ihracatında bu vergilerden muaf tutulmak, işletmelerin maliyetlerini önemli ölçüde düşürür ve uluslararası pazarlarda daha rekabetçi olmalarını sağlar. Örneğin, bazı tarım ürünlerinin ihracatında ÖTV’den muafiyet sağlanarak, bu ürünlerin dünya pazarlarında daha cazip fiyatlarla satılması hedeflenir.
Ancak, bu vergi indirimleri ve muafiyetlerinden yararlanabilmek için belirli şartları yerine getirmek gerekmektedir. İhracat işlemlerinin belgelendirilmesi, ihracatın gerçekleşmesinin ispatlanması ve diğer ilgili mevzuat hükümlerine uyulması gerekmektedir. Bu şartların yerine getirilmemesi durumunda, vergi indirimlerinden ve muafiyetlerden yararlanma hakkı kaybedilebilir. Bu nedenle, ihracatçı firmaların, ilgili mevzuatı dikkatlice takip etmeleri ve uzmanlardan destek almaları önemlidir.
Sonuç olarak, vergi indirimleri ve muafiyetleri, ihracat yapan işletmelere sağlanan en önemli devlet teşviklerinden biridir. Bu teşvikler, ülke ekonomisinin büyümesine ve ihracatın artmasına önemli katkılar sağlar. Ancak, bu teşviklerden tam olarak yararlanabilmek için, işletmelerin ilgili mevzuatı iyi bilmeleri ve gerekli prosedürleri doğru bir şekilde uygulamaları şarttır.
İhracat Yapan İşletmelere Sağlanan Devlet Teşvikleri
Döviz Kurları Desteği
Türkiye’de ihracat, ülke ekonomisinin önemli bir lokomotifi konumundadır. Bu nedenle, ihracatçı firmaların rekabet gücünü artırmak ve dış pazarlarda daha etkin rol oynamalarını sağlamak amacıyla devlet tarafından çeşitli teşvikler uygulanmaktadır. Bu teşviklerin önemli bir ayağını ise döviz kurları desteği oluşturmaktadır. Döviz kurlarındaki dalgalanmalar, ihracatçıların gelirlerini ve karlılıklarını doğrudan etkileyen önemli bir faktördür. Ancak, devlet tarafından sağlanan destek mekanizmaları bu riskleri azaltmayı ve ihracatçıların istikrarlı bir ortamda faaliyet göstermelerini hedeflemektedir.
Döviz kuru risklerinin en aza indirilmesi için uygulanan başlıca yöntemlerden biri, döviz garantisi programlarıdır. Bu programlar, ihracatçıların belirli bir süre için döviz kurunu sabit bir seviyede garanti altına almalarını sağlar. Örneğin, ihracatçı bir firma, belirli bir miktardaki ürün satışından elde edeceği döviz gelirini belirli bir tarihte belirli bir kur üzerinden TL’ye çevireceğini garanti altına alabilir. Bu sayede, ihracatçı firma, döviz kurunda yaşanabilecek olumsuz gelişmelerden korunmuş olur. Ancak, bu tür programlar genellikle belirli şartlar ve limitler içermektedir. Örneğin, belirli sektörlere veya ihracat miktarlarına öncelik verilebilir.
Bir diğer önemli destek mekanizması ise ihracat kredileridir. Devlet destekli ihracat kredileri, ihracatçı firmaların düşük faiz oranlarıyla finansman sağlamalarını kolaylaştırır. Bu krediler, ihracatçıların üretim, pazarlama ve diğer faaliyetlerini sürdürmeleri için gerekli sermayeyi temin etmelerine yardımcı olur. Ayrıca, bazı durumlarda, ihracat kredilerinin geri ödeme süreleri de uzatılabilir. Örneğin, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) ve diğer kamu bankaları tarafından sağlanan ihracat kredilerinin faiz oranları, piyasa faiz oranlarına göre belirgin şekilde düşüktür. Bu da ihracatçıların maliyetlerini azaltarak rekabet güçlerini artırır.
Döviz kuru istikrarını sağlamak amacıyla, hükümet ayrıca döviz rezervlerini stratejik olarak yönetir. Yüksek döviz rezervleri, döviz kurunda ani ve şiddetli dalgalanmaları önlemeye yardımcı olur. 2023 yılı itibariyle Türkiye’nin döviz rezervleri, geçmiş yıllara göre önemli ölçüde artış göstermiştir. Bu artış, ihracatçıların döviz kuru risklerine karşı daha güvenli bir ortamda faaliyet göstermelerini sağlamaktadır. Ancak, döviz rezervlerinin yönetimi, karmaşık ve hassas bir konudur, ve sadece rezervlerin miktarı değil, aynı zamanda rezervlerin nasıl kullanıldığı da önemlidir.
Sonuç olarak, döviz kurları desteği, ihracatçıların rekabet gücünü artırmak ve ülke ekonomisine katkıda bulunmak için uygulanan önemli devlet teşviklerinden biridir. Döviz garanti programları, düşük faizli ihracat kredileri ve stratejik döviz rezerv yönetimi gibi çeşitli mekanizmalar, ihracatçıların döviz kuru risklerini azaltmalarına ve daha istikrarlı bir ortamda faaliyet göstermelerine olanak tanır. Ancak, bu destek mekanizmalarının etkinliği, sürekli olarak değerlendirilmeli ve güncellenmelidir. Şeffaflık ve hesap verebilirlik, bu teşviklerin adil ve etkili bir şekilde uygulanmasını sağlamak için önemlidir.
İhracat Yapan İşletmelere Sağlanan Devlet Teşvikleri
İhracat Destek Programları
Türkiye, ihracatı desteklemek ve uluslararası pazarlarda rekabet gücünü artırmak amacıyla çeşitli ihracat destek programları uyguluyor. Bu programlar, işletmelere finansal destek, danışmanlık hizmetleri, eğitim ve pazarlama olanakları gibi birçok avantaj sağlıyor. Program detayları ve başvuru şartları zaman zaman değişebildiği için, güncel bilgiler için ilgili kurumların resmi web sitelerine bakılması önemlidir.
Finansal destekler, ihracatçıların en çok faydalandığı destek türlerinden biridir. İhracat kredileri, düşük faiz oranlarıyla işletmelere ihracat faaliyetleri için gerekli sermayeyi sağlıyor. Bunun yanı sıra, ihracat teşvikleri kapsamında vergi indirimleri, ihracatta KDV iadesi gibi kolaylıklar sağlanıyor. Örneğin, 2022 yılında ihracat destek kredileri aracılığıyla işletmelere yaklaşık 100 milyar TL’nin üzerinde finansman sağlandığı tahmin ediliyor (Bu rakam tahmini olup, resmi verilere dayanmamaktadır. Resmi veriler için ilgili kurumlara başvurulmalıdır). Bu krediler, hem yeni ihracatçılar için hem de halihazırda ihracat yapan işletmeler için önemli bir destek oluşturuyor.
Danışmanlık hizmetleri, ihracat süreçlerinde yaşanabilecek zorlukların aşılmasında önemli bir rol oynuyor. Dış Ticaret Müşavirlikleri, işletmelere pazar araştırması, ihracat prosedürleri, gümrük işlemleri ve uluslararası ticaret hukuku konularında destek sağlıyor. Ayrıca, uluslararası fuar ve organizasyonlara katılım desteği de işletmelerin yeni pazarlara ulaşmasını ve potansiyel müşterilerle buluşmasını kolaylaştırıyor. Bu hizmetler, özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ’ler) ihracatta daha başarılı olmalarına katkıda bulunuyor.
Eğitim programları, ihracatçıların bilgi ve becerilerini geliştirmelerini hedefliyor. İhracat eğitimleri, uluslararası ticaret, pazarlama stratejileri, ihracat dokümantasyonu ve risk yönetimi gibi konuları kapsıyor. Bu eğitimler, işletmelerin rekabet gücünü artırırken, ihracat süreçlerini daha verimli ve etkili bir şekilde yönetmelerini sağlıyor. Örneğin, Türk Eximbank tarafından düzenlenen ihracat eğitimleri, binlerce işletmeye ulaşarak sektörde kalifiye personel sayısını artırmaya katkı sağlıyor.
Pazarlama destekleri, işletmelerin hedef pazarlarda daha görünür olmalarına yardımcı oluyor. Yurtdışı pazar araştırması destekleri, işletmelere hedef pazarlar hakkında detaylı bilgi sağlayarak doğru stratejilerin belirlenmesine yardımcı oluyor. Ayrıca, yurtdışı tanıtım faaliyetleri, işletmelerin ürünlerini ve hizmetlerini uluslararası alanda tanıtmalarını kolaylaştırıyor. Bu destekler, özellikle yeni pazarlara açılmayı planlayan işletmeler için büyük önem taşıyor. Örneğin, Ticaret Bakanlığı‘nın düzenlediği veya desteklediği uluslararası fuarlara katılım, işletmelere önemli bir avantaj sağlıyor.
Sonuç olarak, Türkiye’nin sunduğu ihracat destek programları, işletmelerin uluslararası pazarlarda rekabet gücünü artırmak ve ihracatlarını geliştirmek için önemli bir araçtır. Bu programların etkin bir şekilde kullanılması, Türkiye ekonomisinin büyümesine ve istihdamın artmasına önemli katkılar sağlayacaktır. Ancak, bu programlardan tam anlamıyla faydalanmak için, işletmelerin programlar hakkında detaylı bilgi sahibi olmaları ve başvuru süreçlerini doğru bir şekilde yönetmeleri gerekmektedir.
Sektörel Destekler
Türkiye, ihracatı desteklemek ve uluslararası rekabet gücünü artırmak amacıyla çeşitli sektörlere yönelik özel teşvikler sunmaktadır. Bu sektörel destekler, belirli sektörlerin ihtiyaçlarına göre şekillenen ve hedeflenen büyümeyi teşvik eden, mali ve mali olmayan birçok avantajı kapsamaktadır. Bunlar, vergi indirimleri, hibe destekleri, faiz destekli krediler, eğitim ve danışmanlık hizmetleri, uluslararası fuar ve tanıtım etkinliklerine katılım destekleri gibi farklı şekillerde uygulanmaktadır.
Örneğin, teknoloji tabanlı sektörler, yüksek katma değerli üretim ve ihracatı teşvik etmek amacıyla öncelikli sektörler arasında yer almaktadır. Bu sektörlere yönelik destekler, Ar-Ge harcamalarına vergi indirimleri, teknoloji geliştirme merkezlerine hibe desteği ve özel teşvik bölgelerinde faaliyet gösteren firmalara sağlanan avantajlar şeklinde ortaya çıkmaktadır. TÜİK verilerine göre, 2022 yılında teknoloji tabanlı sektörlerin ihracatı %15 oranında artış göstermiştir ve bu artışta devlet desteklerinin önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir.
Tarım ve gıda sektörü de ihracatta önemli bir paya sahip olup, devlet tarafından çeşitli desteklerle güçlendirilmektedir. Bu destekler, tarımsal üretimi artırıcı yatırımlar için hibe ve düşük faizli krediler, ihracat pazarlaması ve ürün standardizasyonu için destekler ve gıda işleme tesislerinin modernizasyonu için sağlanan teşvikleri içerir. Örneğin, organik tarım ürünlerinin ihracatı için sağlanan teşvikler, sektörün uluslararası pazarda rekabet gücünü artırmaya yöneliktir. 2023 yılı verilerine göre, tarım ve gıda sektörünün ihracatı bir önceki yıla göre %8 artmıştır.
Tekstil ve hazır giyim sektörü gibi geleneksel sektörler de, yenilikçi üretim tekniklerinin benimsenmesi ve sürdürülebilirlik çalışmalarına yönelik desteklerle dönüşümünü hızlandırmaktadır. Bu sektörlere yönelik destekler genellikle, enerji verimliliği yatırımları için vergi indirimleri, uluslararası moda fuarlarına katılım destekleri ve tasarım ve inovasyon projelerine hibe desteği şeklinde sunulmaktadır. Sektörün sürdürülebilirlik odaklı çalışmaları için sağlanan destekler, Avrupa Birliği pazarındaki rekabet gücünü artırmayı hedeflemektedir.
Ancak, sektörel desteklerin etkinliği, desteklerin hedeflenen sektörlere ulaştırılmasındaki verimlilik ve şeffaflık ile yakından ilgilidir. Destek mekanizmalarının basitleştirilmesi, başvuru süreçlerinin kolaylaştırılması ve desteklerden yararlanan firmaların izlenmesi, desteklerin daha etkili kullanılmasını sağlayacaktır. Ayrıca, desteklerin sadece belirli firmalara değil, sektörün tüm paydaşlarına yaygınlaştırılması ve rekabeti teşvik eden bir ortam yaratılması da önem taşımaktadır. Şeffaflık ve hesap verebilirlik, devlet teşviklerinin verimli kullanılmasını ve ihracat odaklı büyümenin sürdürülebilirliğini sağlamak için kritik öneme sahiptir.
Nakliye ve Lojistik Destekleri
İhracat yapan işletmeler için nakliye ve lojistik maliyetleri, rekabet gücünü doğrudan etkileyen önemli bir faktördür. Ürünlerin üretim yerinden hedef pazara güvenli, hızlı ve ekonomik bir şekilde ulaştırılması, ihracatın başarısı için kritik öneme sahiptir. Bu nedenle, birçok ülke, ihracatçı işletmelerini desteklemek amacıyla çeşitli nakliye ve lojistik teşvikleri sunmaktadır. Bu teşvikler, ihracat maliyetlerini düşürmeyi, rekabet gücünü artırmayı ve uluslararası pazarlarda daha etkin bir şekilde yer almayı hedefler.
Devletlerin sağladığı nakliye destekleri arasında doğrudan mali destekler, vergi indirimleri ve gümrük kolaylıkları yer almaktadır. Örneğin, bazı ülkeler, belirli sektörlere veya ihracat bölgelerine yönelik nakliye sübvansiyonları sağlamaktadır. Bu sübvansiyonlar, deniz, kara veya hava yolu taşımacılığı maliyetlerinde önemli ölçüde indirim sağlayabilir. Türkiye’deki bazı örnekler arasında, ihracat odaklı Organize Sanayi Bölgelerine (OSB) sağlanan altyapı destekleri ve lojistik merkezlerinin kurulmasına yönelik teşvikler gösterilebilir. Bu destekler, ihracatçılar için lojistik maliyetlerini düşürmekte önemli rol oynamaktadır.
Vergi indirimleri de ihracatçıların önemli ölçüde faydalandığı bir diğer teşvik türüdür. Kdv muafiyetleri, gümrük vergilerinde indirimler veya ithalat vergilerinin iadesi gibi uygulamalar, ihracat maliyetlerini azaltarak rekabet gücünü artırır. Örneğin, bazı ülkeler, belirli ihracat malları için gümrük vergilerinden muaf tutmaktadır. Bu durum, özellikle yüksek gümrük vergilerinin uygulandığı ülkeler için ihracatı teşvik edici bir faktör olabilir. Ayrıca, bazı ülkeler lojistik hizmet sağlayıcılarına vergi indirimleri sağlayarak dolaylı olarak ihracatçıları desteklemektedir.
Gümrük kolaylıkları da ihracat süreçlerini hızlandırarak maliyetleri azaltır. Hızlı gümrükleme işlemleri, gümrük kontrollerinin basitleştirilmesi ve elektronik gümrük sistemlerinin kullanımı, ihracat sürecindeki gecikmeleri ve dolayısıyla maliyetleri önemli ölçüde azaltabilir. Örneğin, önceden gümrük beyannamesi verilmesi veya risk değerlendirmesine dayalı gümrük denetimleri, ihracatçıların zaman ve maliyet tasarrufu sağlamasına olanak tanır. Tek pencere sistemleri (Single Window Systems), farklı kamu kurumlarından izin ve belgelerin tek bir platform üzerinden alınmasını sağlayarak bu kolaylığı daha da artırır.
Sonuç olarak, devletlerin sağladığı nakliye ve lojistik destekleri, ihracatçı işletmelerin rekabet gücünü artırmak ve uluslararası pazarlarda daha etkin bir şekilde yer almalarını sağlamak için hayati önem taşımaktadır. Bu desteklerin kapsamı ve türü ülkeden ülkeye değişse de, genel amaç ihracat maliyetlerini düşürmek ve ihracatı teşvik etmektir. İhracatçıların bu teşviklerden tam olarak faydalanabilmeleri için, ilgili mevzuatı takip etmeleri ve destek programlarına başvurmaları önemlidir. Bu sayede, küresel rekabette daha güçlü bir konuma gelebilirler.
Bu çalışma, ihracat yapan işletmelere sağlanan devlet teşviklerinin kapsamlı bir değerlendirmesini sunmaktadır. Araştırma boyunca, çeşitli teşvik türleri, bunların uygulama süreçleri ve işletmeler üzerindeki etkileri detaylı bir şekilde incelenmiştir. İncelenen teşvikler arasında vergi indirimleri, hibe destekleri, kredi garantileri ve ihracat destek programları yer almaktadır. Bu teşviklerin, işletmelerin uluslararası pazarlara erişimini kolaylaştırdığı, rekabeti artırdığı ve ülke ekonomisine önemli katkılar sağladığı görülmüştür.
Ancak, çalışma aynı zamanda teşviklerin etkinliğinin artırılması için bazı önerilerde bulunmaktadır. Şeffaflık ve kolay erişilebilirlik, teşviklerden faydalanmak isteyen işletmeler için önemlidir. Karmaşık bürokratik süreçlerin basitleştirilmesi ve başvuru aşamalarının kolaylaştırılması, daha fazla işletmenin bu fırsatlardan yararlanmasını sağlayacaktır. Ayrıca, teşviklerin hedef kitlesinin daha iyi belirlenmesi ve belirli sektörlere odaklanılması, kaynakların daha etkin kullanılmasını sağlayacaktır. Düzenli değerlendirme ve izleme mekanizmalarının kurulması, teşvik politikalarının sürekli iyileştirilmesine katkı sağlayacaktır.
Gelecek trendlere bakıldığında, dijitalleşmenin ve teknolojik gelişmelerin teşvik politikalarını şekillendireceği öngörülmektedir. E-ticaret ve online pazar yerlerinin önemi artarken, bu alanlara yönelik özel teşvikler geliştirilebilir. Sürdürülebilirlik ve yeşil teknolojiler de giderek daha fazla önem kazanmaktadır; bu nedenle, bu alanlarda faaliyet gösteren işletmelere yönelik teşvikler artırılabilir. Uluslararası iş birlikleri ve serbest ticaret anlaşmaları da ihracat teşviklerinin şekillenmesinde önemli rol oynayacaktır. Bunun yanı sıra, küresel rekabet ortamındaki değişimlere hızlı ve esnek bir şekilde uyum sağlamak için, teşvik politikalarının sürekli güncellenmesi ve adapte edilmesi büyük önem taşımaktadır. Veri analitiği ve yapay zeka gibi teknolojilerin kullanımıyla, teşviklerin etkinliğinin daha iyi ölçülmesi ve gelecekteki politikaların daha veri odaklı bir şekilde oluşturulması mümkün olacaktır.
Sonuç olarak, ihracat teşvikleri, Türkiye ekonomisi için hayati öneme sahiptir. Bu çalışmanın bulguları, politikacıların ve karar vericilerin daha etkin ve hedefli teşvik politikaları geliştirmelerine yardımcı olacak ve ülke ihracatının sürdürülebilir bir şekilde artırılmasına katkıda bulunacaktır. Gelecekte yapılacak araştırmaların, teşviklerin uzun vadeli etkileri ve farklı sektörlerdeki etkilerinin ayrıntılı bir şekilde incelenmesi üzerine yoğunlaşması önerilmektedir.
